مدیریت بحران

هـوالعلیم همانطور که روز خوب، خواب خوشی در پی دارد، زندگی هم اگر خوب سپری شود، پایان خوشی در پی خواهد داشت. ((«لئوناردو داوینچی»)) در جوامع مترقّی و امروزی نیروی کار روز به روز به سوی مدیریت شخصی پیش می‌رود. آنان باید اصول و روش بهسازی، بند، بسط و گسترش همه جانبه را بیاموزند. در شرایط کنونی جهان و جامعه انسانی‌ ما، همه باید بیاموزند که خود را اداره و مدیر خود باشند. در وضعیت عادی همه چیز بصورت مطلوب پیش می‌رود و نتیجه مثبت ارزیابی می‌گردد ولی چنانچه اوضاع غیر عادی و به عبارت دیگر بحرانی شود، نوع دیگری از مدیریت لازم است «مدیریت بحران». به عبارتی دیگر بسیاری از مدیران خرد و کلان در شرایط عادی عملکرد و مدیریتی مطلوب را عرضه می‌نمایند ولی در شرایط بحرانی به دلیل عدم درک صحیح و تفهیم موضوع فرایند مدیریتی ایشان درست نمی باشد. آنان باید سه اصل ایثار، صبر و صداقت را در هنگام بحران و به همراه دیگر تخصصها و عوامل تحت فرمان رعایت نمایند. ایثار یعنی اول دیگری و سپس من به تعبیری واضح‌تر، اول دیگران بهره‌مند شوند و آنگاه من. صبر به منزلة ایستایی در مقابل مشکلات، حوصله مندی فراوان و صداقت سمبل صراحت در گفتار، عمل و رفتار. این نکته کتمان ناپذیر است که همواره از بدو آفرینش و خلقت بحران در کمین بشر و جوامع بشری می باشد. توسعه و تکنولوژی همزاد بحران می‌باشد. آنچه در ذیل بصورت اجمال از نظرتان می‌گذرد، سعی بر معرفی، اقدامات و توصیه‌ها، قبل، حین و بعد از بحران را دارد. امید آنکه مطالب مطروحه مورد استفاده مطلوب تمامی عوامل اجرایی و کارگزاران رشته کوهنوردی قرار گیرد. تعاریف کلی مدیر: اداره کننده، گرداننده، کسی که کاری را اداره کند. مدیریت: مدیر بودن و مدیری. انواع مدیریت فنی، نیرو (انرژی) اداری و تشکیلات (رسمی)، مردمی (هیئتی)، زمان، قوم، خانواده، نشاط و شادی، بودجه‌، حقوقی و … بحران: آشفتگی، تغییر حالت ناگهانی، عدم تعادل، به هم ریختگی ارگانیسم، فرصتهای خطرناک، شرایط سخت، تهدید، نامساعد، موقعیتی که تهدید غیر منتظره متوجه ارزشهای حیاتی شده و زمان برای تصمیم‌گیری محدود است. انواع بحران طبیعی و غیر طبیعی(مصنوعی) الف) بحران طبیعی: خارج از خواست، میل، اراده، عزم، نیت، فکر، اندیشه و عملکرد بشر ایجاد و حادث می‌گردد. مانند: سیل، زلزله، آتشفشان، بهمن، صاعقه، امراض ناشناخته و … ب) بحران غیر طبیعی(مصنوعی): برخی از بحران‌ها با خواست، میل، اراده، عزم، نیت، فکر، اندیشه و عملکرد بشر ایجاد و صورت می‌گیرد. مانند: جنگ، کودتا، آتش‌سوزی، تصادف، مشکلات خانوادگی، دعوا و … وظایف اصلی مدیریت بحران الف) شناخت بحران و مسئله، ارزیابی اطلاعات، بررسی اخبار مربوطه، توجه به امکانات و توامندی‌های موجود، پیش‌دستی در مقابل شایعات، ارزیابی راه حل‌های موجود و نهایتاً انتخاب بهترین راه. اخذ مشاورة مطلوب، بهره‌مندی از متخصصین ویژه در کادر مدیریت شناخت زمان و مکان و آشنایی کامل با ارکان اجرایی تحت مدیریت از وظایف اصلی مدیریت بحران می باشد. ب) شناخت لایه‌های مختلف بحران و به عبارتی دیگر پس بحرانها : لایه اول: انسان شناخت تجربیات، آموخته‌ها، میزان نگرانی، اضطراب، خونسردی و توانمندی‌ها. لایه دوم: فرهنگ جامعه شناخت فرهنگ بحران ستیزی، باورهای ایجاد تغییر علیه بحران و شناخت سنتها، اقلیم، آداب و رسوم. لایه سوم: ساختار ارتباطی در بحران شناخت ارتباط واحدها با هم، میزان پیچیدگی، تمرکز و سلسله مراتب، سرعت عمل در تصمیم‌گیری، هماهنگی و مبادله اطلاعات، چه در تشکیلات رسمی و چه نهادها و اجتماعات مردمی. لایه چهارم: استراتژی تبیین خط مشی‌ها، روشها و شیوه‌های مقابله با بحران. عملکرد و فعالیت کوتاه مدت: (تصمیم درست و قاطع در زمان بسیار کم) 1- تشکیل ستاد بحران با حضور تمامی نیروهای مطلع و مسئول. 2- تقسیم‌بندی وظایف. 3- حضور یا ارتباط دائم. 4- استفاده و بهره‌مندی از نیروهای مسئول. 5- انجام خدمات امداد و نجات. 6- تشکیل هسته‌های عملیات. 7- آگاهی دادن به بحران زده‌گان. 8- گزارش اقدامات به مدیران عالی. عملکرد فعالیت بلند مدت شناخت چیستی، چرایی، چگونگی، کیستی و منبع بحران (شناسایی کامل بحران). زمان تعیین زمان لازم برای کنترل بحران و انجام هر تصمیم در فرآیند بحران، شناسایی عناصر بحران، جمع‌آوری اطلاعات جامع و تصمیم‌گیری مناسب در کوتاه‌ترین زمان موجود از عوامل تاثیر گذار بر کنترل بحران می‌باشد. طبقه‌بندی بحران‌ها ورزشی، فرهنگی، اجتماعی، قومی و … طبقه‌بندی بحران‌ها از حیثّ تهدید و زمان تصمیم‌گیری. در زمان وقوع بسیاری از بحرانها زمان تصمیم‌گیری کم و تهدید بسیار جدی است، مانند زلزله، سیل، بهمن، سانحه در کوهستان، تصادف و… لذا با شناخت بحران، آرایش مدیریتی و عملیاتی سرعت بیشتری می‌گیرد. مدیران تصمیم‌ساز خوب مقتضی است مدیریت بحران، اطلاعات مناسب را از بحران داشته و نیز کیفیت وقوع بحران را بدانند، ارزشهای مورد تهدید را بشناسد، ساختار بحران را شناخته و عوامل فرآینده آن را نیز بدانند، بر کاهنده‌ها و قدرت کنترل سازمانهای عمل کننده اشراف داشته باشند، آگاهی از نیازها و منابع در دسترس را دارا باشد. عوامل مخل در تصمیم‌گیری‌های موثر و مناسب برای مدیریت بحران: 1- غافل‌گیری نیروها (در نتیجه عدم آمادگی). 2- تعداد مراکز تصمیم‌گیری. 3- توسعه و گسترش بحران. 4- زمان کم و استرس زیاد. 5- عدم مقابله لازم با شایعات. این نکته حائز اهمّیت است، که چرا باید تصمیم‌گیری در شرایط بحرانی سریع و موثر اتخاذ گردد. زیرا گذر زمان به ضرر ما عمل می کند، به سرعت فرصتها از ما گرفته می‌شود، احتمال گسترش و توسعه بحران می‌رود و از عامل تهدیدات نیز نباید غافل بود. ویژگیهای یک تصمیم خوب 1- صریح، روشن قابل فهم. 2- کلیه تصمیمات در یک سیستم مدیریت واحد اتخاذ شود. 3- در ابلاغ تصمیم و مصوبات سلسله مراتب رعایت شود. 4-تفویض اختیارات لازم صورت گیرد. 5- در یک زمان واحد برای یک موضوع تصمیم‌گیری شود. ریسک و تحلیل در مدیریت بحران واژه‌شناسی ریسک: خطر، احتمال خطر و ضرر، اقدام به کاری که نتیجة آن معلوم نباشد واحتمال خطر در آن باشد، خطرپذیری و کار عملی که همه کس جرأت انجام آنرا ندارد.ضریب نتایج حاصله از ریسک متغیر است. در شرایط بحرانی مدیر همیشه به پذیرش میزان قابل ملاحظه‌ای ریسک مجبور است در بسیاری از موارد ریسک واقعیتی انکارناپذیر است. ریسک هم شرایط و مقدمات خاص خود را می‌طلبد. قدرت عملکرد، تخصص، امکانات ، میزان حمایت از مدیر و مقتضیات فرهنگ، تمدن و سنت در جامعه، جهت انجام ریسک بسیار مهم است. همواره در هنگام وقوع بحران دو جنبه از بحران باید مورد کنترل قرار گیرد: الف) کنترل و تنظیم بحران. ب) حل و فصل رضایت بخش آن . چند توصیه بسیار مهم 1-در شرایط عادی، آموزش مدیریت بحران الزامی است. 2-همواره بدنبال کشف مواردی باشید که سبب تشدید بحران می‌شود. 3-امکان پیشرفت بحران و راه حلها را بررسی نماید. 4-ارتباط بین اعضای ستاد بحران را بهبود ببخشید. 5- برای حالتهای مختلف بحران سوالات متعددی را طرح کنید. 6-بهترین راه برخورد با بحران زده‌گان (مردم) را به اعضای ستاد توضیح دهید. 7- حدود اختیارات را مشخص نماید. 8- مدیریت عالی و مرکزی بحران در جریان برنامه‌ریزی کامل قرار گیرد. 9- اعضای ستاد را در جریان طرح‌ها و برنامه‌ها قرار دهید. 10-جدول زمان‌بندی به همراه چک لیست اتفاقات احتمالی را تهیه کنید. 11- خود و اعضا ستاد را برای بدترین موقعیت آماده نمائید. 12- غلبه بر فشارهای روانی در دستور کار خود و ستاد قرار دهید. 13- برخورد منطقی و به موقع با شایعات احتمالی. (کنترل شایعات). 14- بهترین تصمیم در کوتاه‌ترین زمان. 15- بهره‌مندی از عوامل اجرایی متخصص و مرتبط با بحران. چنانچه هر بحرانی کوچک خوب کنترل و اتمام نپذیرد، تبدیل به بحرانی بزرگ می‌شود.در مطالب و موارد مطروحه نکاتی بصورت کلیات در مبحث مدیریت بحران به نظر مبارک شما رسید. نگارنده معتقد است کوهنورد و یا به تعبیری دیگر ورزش کوهنوردی نیز همواره مورد تهدید بحران قرار دارد. چرا که تهدید و خطرپذیی در آن بسیار است. لذا بایسته و شایسته است از کوهپیمایی تا عالی‌ترین سطوح عملی کوهنوردی، از کارگزاران پایه تا بالاترین سطح اجرایی و عملیاتی در صف و ستاد همگی از بحران و مدیریت بحران، چگونگی برخورد، کنترل و انواع وابسته به کوهنوردی مطلع باشند. جملگی ، تصمیم‌گیری در شرایط سخت را آموزش ببینیم. امیدآنکه در فرصتهای بعدی با ذکر مصداقها، روشنگری بیشتری به مطالب و مفاهیم تئوریک بخشیده شود. (انشاا… ) نکته آخر اینکه، بحرانهای مختلف، مدیریت خاص خود را می‌طلبد و بحران شناسی از ارکان پایه در مدیریت بحران به شمار می‌رود. به عبارتی دیگر درنگ و تفکر روی مثلث طلایی، پیشگیری، شناخت و اقدام، با رعایت اصول برشمرده اجرایی می‌گردد.